Sau khi thực dân Pháp bị đánh đuổi, huyện Đầm Hà phải hứng chịu sự cướp bóc, tàn sát rất dã man của lũ phỉ. Với lòng yêu nước, mưu trí, dũng cảm, đồng chí Lỷ A Cỏong khi đó là xã đội trưởng du kích của xã Thanh Y (nay là xã Quảng Lâm) đã đứng lên trừ gian, tiễu sạch thổ phỉ.
Sau hiệp định Giơnevơ (tháng 7-1954), đế quốc Mỹ thực hiện chiến lược “diệt Cộng” ở miền Nam và phá hoại miền Bắc. Khu vực miền Đông Quảng Ninh là một trong những địa bàn chúng xây dựng lực lượng phản động, đưa biệt kích thâm nhập. Tháng 8-1958, tên phỉ Trình Coóng Phí cưỡng bức hơn 80 người dân chạy vào rừng, lập căn cứ tại huyện Hà Cối (nay là Hải Hà). Cuối năm đó, nhóm này đã nhập với toán biệt kích do tên Lường Mủ, từ vĩ tuyến 17 đột nhập ra Bắc. Tháng 9-1959, chúng sáp nhập với bọn phỉ ở Bình Liêu, tổ chức cướp súng, bắn giết cán bộ xã, cướp lương thực, thực phẩm của dân.
Theo nguồn tư liệu của lịch sử Đảng bộ huyện Đầm Hà, lịch sử truyền thống anh hùng huyện Đầm Hà qua các thời kỳ, trong giai đoạn này, Thực dân Pháp đã lập ra vành đai “Xứ Nùng tự trị”. Đây là tổ chức chính trị cực kỳ phản động, hiếu chiến và xảo quyệt. Thành phần bao gồm: bọn địa chủ phong kiến, những tên tay sai, mật thám, chỉ điểm và thổ phỉ. Thực dân Pháp trang bị đầy đủ vũ khí và biến những tên phản động này thành công cụ đắc lực cho chúng. Ngoài “Xứ Nùng tự trị”, Pháp còn dựng lên “Hành lang phản động” kéo dài từ Tấn Mài (Hải Hà) trùm lên các xã vùng cao, dân tộc, lực lượng tập trung ở các cụm Thanh Y, Nà Pá đến các huyện Bình Liêu, Tiên Yên, Ba Chẽ, Hoành Bồ. Với tính chất chống cộng điên cuồng, hung hăng và tàn bạo của bản chất thổ phỉ vốn có. Chúng không trừ một thủ đoạn dã man nào, sẵn sàng đốt phá nhà cửa, cướp bóc dân làng, bắt giết cán bộ. Mặt khác chúng cấu kết với bọn phản động nước ngoài, bọn gián điệp Mỹ – Tưởng, điên cuồng để chống phá cách mạng. Năm 1959, bọn phỉ người Thanh Y do tên Chíu Sồi Thống cầm đầu, nằm trong lực lượng phỉ do tên Vòong Tắc Lỳ chỉ huy đã lén lút hoạt động, chống lại lực lượng cách mạng ta ở khu vực Thanh Y, giết chết một cán bộ công an và một giáo viên, bắt Chủ tịch xã và một Ủy viên thư ký Ủy ban hành chính xã. Sau khi tra khảo dã man nhưng không thu thập được thông tin gì, chúng đã bắn chết đồng chí Chủ tịch xã. Tiếp đó, chúng phục kích bắt 3 dân quân, thu 3 súng. Chúng còn ngông cuồng khi tiến hành chặn các ngả đường vào xã.
Trước tình hình đó, thực hiện sự chỉ đạo và được sự tăng cường của Tỉnh ủy và Công an tỉnh Hải Ninh, Huyện ủy Đầm Hà đã chỉ đạo các lực lượng công an, quân sự huyện cùng lực lượng cán bộ công an và dân quân xã cùng nhân dân địa phương, bằng nhiều hình thức vận động, thuyết phục kết hợp kiên quyết bao vây, trừng trị những kẻ ngoan cố, chống đối. Đồng chí Lỷ A Coỏng đã phối hợp cùng với các lực lượng cách mạng, lãnh đạo nhân dân tiễu trừ vài chục tên phỉ, đập tan âm mưu bạo loạn, gây rối của các tổ chức chống phá cách mạng. Năm 1956, Lực lượng dân quân du kích xã do đồng chí Lỷ A Coỏng lãnh đạo đã phối hợp với lực lượng dân quân du kích xã Nà Pá, Đại Dực, công an huyện Đầm Hà tiến hành vây bắt biệt kích Mỹ – Tưởng Tú Cẩm. Năm 1959, dân quân du kích xã đã phối hợp với công an, bộ đội huyện phục kích bắt gọn 7 tên phỉ. Từ đây, ta đã nắm được kế hoạch triển khai và bao vây tóm gọn sào huyệt củ phỉ, 25 tên phỉ đã ra đầu hàng.
Trong 3 năm tiếp theo, lực lượng tiễu phỉ đã mở nhiều đợt vây bắt và truy quét bọn phỉ, đội quân tiễu phỉ do Lỷ A Coỏng lãnh đạo đã tiếp tục tiêu diệt 6 tên, bắt sống 29 tên phỉ và thu được rất nhiều súng, đạn, lựu đạn và mìn, tiếp tục bắt gọn nhiều toán Mỹ –Ngụy và Mỹ – Tưởng. Những cuộc tiễu trừ phỉ của đồng chí Lỷ A Coỏng đã góp phần đập tan vành đai “Xứ Nùng tự trị”; đảm bảo an ninh chính trị, bảo vệ chính quyền, tính mạng, tài sản của nhà nước và nhân dân.
Trong một đợt truy đuổi Lỷ Sồi Thống – tên trùm phỉ khét tiếng vành đai “Xứ Nùng tự trị” đã dùng rất nhiều vàng để mua chuộc Lỷ A Coỏng. Thế nhưng ông vẫn nhất mực đi theo Đảng và trung thành với nhân dân. Câu nói nổi tiếng của ông “Vàng không mua nổi lòng người Dao theo Đảng” , Tiêu biểu cho khí phách và niềm tin của đồng bào các dân tộc vào con đường cách mạng vinh quang của Đảng. Với những thành tích trong đấu tranh cách mạng, ngày 1/1/1967, đồng chí Lỷ A Coỏng đã được Đảng và Nhà nước phong tặng danh hiệu cao quý Anh Hùng lực lượng vũ trang nhân dân.
Thanh Nga (Trung tâm TT&VH)